Raylı Sistemler Sektöründe İhracat ve İthalat Analizi
ARUS Proje Yöneticisi Yalgın Kahraman: Raylı Sistemler Sektöründe İhracat ve İthalat Analizi
Raylı Sistemler Sektöründe İhracat ve İthalat Analizi
Yalgın Kahraman / ARUS Proje Yöneticisi
Dünya Bankası 2019 verilerine göre dünyada en fazla demiryolu uzunluğuna sahip ilk 5 ülke içinde ABD 150.462 km ile başı çekerken 85.494 km ile 2.sırada Rusya, 68.155 km ile 3.sırada Hindistan, 68.141 km ile 4.sırada Çin, 47.687 km. ile 5.sırada Kanada bulunmaktadır. Avrupa 209.895 km ile yüz ölçümü bakımından raylı sistemlerde en yoğun kıta konumundadır. Türkiye ise 2021 TCDD verilerine göre 5.467 kilometresi elektrikli olmak üzere 11.590 konvansiyonel hat ve 1.213 km yüksek hızlı tren hattı ile toplam 12.803 km demiryolu hat uzunluğuna sahiptir. Bu veriler ile dünya demiryolu uzunlukları listesinde Türkiye 15. sırada yer almaktadır.
Küresel demiryolu piyasasının büyümesinde etkenler; devlet bütçesinin artırılması, güvenli ve hızlı ulaşım talebinin artması, trafik sıkışıklığını en aza indirecek bir çözüm olarak toplu taşıma hizmetlerinin kullanımının artmasıdır.
Gelişen demiryolu sektörü altyapı ve üstyapı çalışmalarının yanında, demiryolu aracı ve bakımı için gerekli parça ihtiyacını da beraberinde getirmektedir. 2021-2023 yılları arasında demiryolu pazarı ürün segmentleri siparişlerine yönelik yapılan bir araştırmanın sonuçları Grafik -1’de yer almaktadır. Grafiğe göre “Demiryolu Araçları ve Sistemleri” en yüksek sipariş gelirleri ile mevcut ürün segmentleri içindeki yerini almaktadır. “Demiryolu Araçları ve Sistemleri” ürün segmentini sırası ile “Hizmetler” ve “Sinyalizasyon” segmentleri izlemektedir.
Grafik -1: 2021-2023 Yılları Arasında Tahmini Demiryolu Pazarı Ürün Segmentleri Siparişleri
Demiryolu sektöründe çalışabilirliğin (interoperability) ve işletme verimliliğinin artırılmasıyla tren kontrol kumanda ve sinyalizasyon sistemleri önemli bir yere sahip olmuştur. Sinyalizasyon sistemleri 2019 yılında toplam pazar hacmi (pazarın yaklaşık %55'ini oluşturan bakım ve yenileme kalemleri dâhil) 18,5 milyar € civarındadır. Tüm altyapı pazarlarında olduğu gibi mevcut ağ için olan pazar hacmini de devam eden değişim/yenileme gereksinimi belirlemektedir. Bakım ve yenileme kalemi de pazar içinde oldukça önemli bir faktördür. 2023’e kadar yıllık yaklaşık %2,5 büyüme oranı ile bu satış sonrası pazarın olumlu ve istikrarlı bir gelişme göstermesi muhtemeldir.
Bölgelere göre demiryolu pazarı ürün segmentinin dağılımı Grafik -2’de yer almaktadır. “Demiryolu Araçları ve Sistemleri” ürün segmentindeki gelirlerin yüksek olmasının temel nedeninin Batı Avrupa’nın ve Kuzey Amerika’nın demiryollarına yatırım amacı ile taşıtlarını yenilemeye yönelik siparişlerden kaynaklandığını söyleyebiliriz.
Grafik -2: 2021-2023 Yılları Arasında Ülke Bazında Tahmini Demiryolu Pazarı Ürün Segmentleri Siparişleri
2017-2021 yılları arasındaki demiryolu sektöründe incelendiğinde en yüksek yıllık bileşik büyüme oranın Afrika / Orta Doğu pazarında olduğu ve 2024’e kadar da bu şekilde devam edeceği öngörülmektedir. Afrika / Orta Doğu pazarını incelediğimizde; gelişmenin daha çok ana hat demiryolları yolcu araçlarında ve sonra sırası ile elektrifikasyon, kent içi demiryolları araçları, kontrol kumanda sinyalizasyon (CCS), hat/ray sistemlerinde olduğunu görmekteyiz. En düşük gelişme ise lokomotif ve yük vagonlarındadır.
Metropol şehirlerde artan nüfusun ulaşım ihtiyacını karşılama amacı ile raylı toplu taşıma ağlarının genişletilmesi, yeni araçlara olan talebi arttırmıştır. 2050 yılına kadar şehirleşme seviyesinde en çok artış beklenen bölgeler Asya ve Afrika bölgeleridir. Buna bağlı olarak şehirler arası ve kent içi raylı sistemlerle taşımacılığın bu bölgelerde yaygınlaşması beklenmektedir.
Yük taşımacılığındaki artış Kuzey Amerika, Avrupa gibi bölge ülkelerinin mevcut filolarının ömürlerini doldurması ile demiryolu araç piyasasının büyümesinde etken olacaktır. Batı Avrupa'nın araç filosu gelişmiş ülkelerinde daha büyük olmasına rağmen yeni altyapı projelerinin başlatıldığı Çin, Brezilya ve Hindistan gibi gelişmekte olan ekonomilerde raylı ulaşım araçlarına olan talebin daha yüksek olması beklenmektedir.
Avrupa komisyonu tarafından 2011 yılında yayımlanan “Tek Avrupa Taşımacılık Sahası İçin Yol Haritası” yönergesi ile Avrupa ulaşım ağları politikası gereğince mevcut hızlı tren hatlarının 2030 yılına kadar üç katına çıkarılması planlanmaktadır. Avrupa hızlı tren şebekesinin ise 2050 yılına kadar tamamlanması ile orta mesafe yolcu taşımacılığının büyük bir bölümünün demiryollarına kaydırılması, pazar talebini arttırmıştır.
Demiryolu araçlarına yönelik büyüme tahminleri 2025’e kadar Elektrikli lokomotiflerin pazarının %33,9; dizel lokomotifleri pazarının %14; elektro-dizel lokomotiflerin pazarının ise %47,4 oranında olması beklenmektedir.
Yolcu araçlarının 2025 yıllına kadar yıllık bileşik büyüme oranı %4,03; vagon pazarının ise yıllık bileşik büyüme oranının %4,14 olacağı tahmin edilmektedir.
2025 yılına kadar EMU pazarının %27,2; DMU pazarının %13,8; hafif raylı araç ve tramvay pazarının %24,5; metro araçları pazarının ise %29,8 oranında büyümesi beklenmektedir.
Son yıllarda dünyada sürekli olarak yükselen raylı sistemler ihracatı (GTİP 86’ya göre) 2018 verilerine göre yaklaşık 41 Milyar USD seviyesine kadar yükselmiştir. 2018 yılından sonra ise ihracat da düşüşler başlamış, 2019 yılında 39 milyar USD seviyelerine, 2020 yılında ise pandeminin de etkisiyle ciddi bir düşüş ile yaklaşık 34 milyar USD seviyesine gerilemiştir (Grafik -3). Sektörün dünyada ihracat kalemleri arasında büyük paya sahip olan demiryolu araçları için parça ihracatı (GTİP 8607) incelendiğinde son 5 yılda 10 milyar USD altına düşmediği görülmektedir.
Demiryolu araçları için parça ihracatı 5 yıl içerisinde en yüksek değere 12,4 Milyar USD ile 2019 yılında ile ulaşmıştır. 2020 yılında ise 11,6 Milyar USD seviyesine düşmüştür.
Ülke bazında son 5 yıllık ihracat verileri incelendiğinde ilk 10 sırada bulunan ülkelerin toplamda yüzde 75’lik pazar payına sahip olduğu görülmektedir. Çin yıllık ortalama %26 pazar payı ile son 5 yılda birinci sırada yer almaktadır. 5 yıllık tabloda yıllık ortalama %10 Pazar payı ile Almanya ikinci sırada bulunmaktadır. Amerika’ya son 5 yılda ortalama 2,4 milyar USD yük vagonu (GTIP 8606) ihracatı yapan Meksika 2020 yılında ihracat tablosunda 4. sıraya yükselmiştir. Meksika aynı zamanda GTİP 8606 kategorisinde vagonu ihracatında açık ara en önemli ülke konumundadır. (Tablo-1)
Tablo -1: Dünya Pazarında Ülke Bazında 5 Yıllık Raylı Sistemler İhracat Analizi
|
Ülkeler |
2016 |
İhracat Pazar Payı 2016 (%) |
2017 |
İhracat Pazar Payı 2017 (%) |
2018 |
İhracat Pazar Payı 2018 (%) |
2019 |
İhracat Pazar Payı 2019 (%) |
2020 |
İhracat Pazar Payı 2020 (%) |
|
Çin |
$6.855.397.000 |
21,1 |
$10.946.520.000 |
29,6 |
$13.274.153.000 |
32,5 |
$9.133.122.000 |
23,4 |
$9.785.653.000 |
28,5 |
|
Almanya |
$4.653.622.000 |
14,3 |
$5.255.388.000 |
14,2 |
$4.651.568.000 |
11,4 |
$4.074.144.000 |
10,4 |
$3.988.556.000 |
11,6 |
|
Amerika |
$3.466.487.000 |
10,7 |
$3.188.282.000 |
8,6 |
$3.337.665.000 |
8,2 |
$3.450.225.000 |
8,8 |
$2.716.650.000 |
7,9 |
|
Meksika |
$3.126.299.000 |
9,6 |
$2.413.396.000 |
6,5 |
$2.886.907.000 |
7,1 |
$3.785.598.000 |
9,7 |
$2.078.544.000 |
6,1 |
|
Avusturya |
$1.310.901.000 |
4,0 |
$1.367.599.000 |
3,7 |
$1.275.691.000 |
3,1 |
$1.552.285.000 |
4,0 |
$1.681.972.000 |
4,9 |
|
İspanya |
$1.291.677.000 |
4,0 |
$1.651.597.000 |
4,5 |
$1.781.159.000 |
4,4 |
$2.375.861.000 |
6,1 |
$1.396.281.000 |
4,1 |
|
Polanya |
$703.174.000 |
2,2 |
$1.042.893.000 |
2,8 |
$1.289.225.000 |
3,2 |
$1.808.646.000 |
4,6 |
$ 1.219.287.000 |
3,6 |
|
İsviçre |
$874.183.000 |
2,7 |
$1.035.596.000 |
2,8 |
$622.573.000 |
1,5 |
$1.065.845.000 |
2,7 |
$948.497.000 |
2,8 |
|
Fransa |
$1.072.037.000 |
3,3 |
$762.031.000 |
2,1 |
$1.204.805.000 |
2,9 |
$1.059.353.000 |
2,7 |
$907.457.000 |
2,6 |
|
İtalya |
$851.213.000 |
2,6 |
$1.002.885.000 |
2,7 |
$1.278.280.000 |
3,1 |
$1.147.681.000 |
2,9 |
$787,696,000 |
2,3 |
|
Diğer |
$8.309.406.000 |
25,5 |
$8.367.977.000 |
22,5 |
$9.276.707.000 |
22,6 |
$9.609.932.000 |
24,7 |
$9.591.807.000 |
25,6 |
Kaynak: www.trademap.org
İlk 10 sıralamasında istikrarlı olarak ihracat değerlerini yükselten ülke olan Polonya, 2016 yılında 12. sırada iken 2020 verilerine göre 7. sıraya kadar yükselmiştir. En büyük düşüş ise 2016 yılında 1,3 Milyar USD ile 5. sırada bulunan Japonya, 2020 verilerine göre 600 milyon USD ile 15. sıraya kadar gerilemiştir. Türkiye ise 2016 yılında 50 milyon USD ile 39. Sırada iken 2020 yılında 146 milyon USD ile 28. sıraya yükselmiştir.
Ülke bazında son 5 yıllık ithalat verileri incelendiğinde ilk 10 sırada bulunan ülkelerin toplam yüzde 50’lik pazar payına sahip olduğu görülmektedir. İhracat sıralamasında dünyada 2. olan Almanya’nın ithalat sıralamasında 1. olduğu ilk göze çarpan veridir.
Listede bulunan ülkelerin global araç ve vagon üreticileri olmaları nedeniyle ciddi oranda demiryolu parça ithalatı yapmaktadırlar. Bu ülkelerin listede olmasının bir diğer nedeni ise uzun ve eski demiryolu işletmelerine sahip olmalarıdır. İşletme faaliyetleri kapsamında demiryolu araçları için aksam ve parça tedarikinde önemli bir ithalat kalemi oluşturmasıdır.
Türkiye’nin raylı sistemler pazarında son 5 yılı incelendiğinde ihracatın zamanla artış gösterdiği, ithalatın ise dönemsel olarak arttığı gözlenmektedir. Geçmiş 5 yıllık dönemde en büyük ithalat kalemini Almanya, İspanya ve Çin’den toplamda 891 milyon USD değerinde alınan “demiryolu araçları” oluşturmaktadır (GTİP 8603). Buna karşılık Durmazlar ve Bozankaya firmalarımızın bu dönemler içinde Polonya, Tayland ve Romanya ile yaptığı metro ve tramvay satışlarıyla, ülkemize yaklaşık olarak toplam 200 milyon Euro döviz girdisi beklenmektedir (Tablo-3).
Tablo -3: Milli Üretim Kent İçi Araçların İhracat Tablosu
|
Ülke/Araç Tipi |
Yaklaşık Maliyet |
Üretici |
|
Tayland/Metro |
40.000.000€ |
Bozankaya |
|
Polonya/Tramvay |
24.000.000€ |
Durmazlar |
|
Romanya/Tramvay |
23.000.000€ |
Durmazlar |
|
Romanya/Tramvay |
115.000.000€ |
Bozankaya |
2012 yılından bu yana Anadolu Raylı Ulaşım Sistemleri Kümelenmesi’nin gayretleri ile alınan milli metro ve tramvay araçları ile yaklaşık 453 milyon € döviz kaybının da önüne geçilmiştir. Ayrıca sektörde yerli araç üreticilerinin olması, ithal araçların fiyatlarını ciddi oranda düşürmüştür.
Yine Anadolu Raylı Ulaşım Sistemleri Kümelenmesi’nin girişimleri ile 2017 tarihinde, raylı araç sistemlerinde en az %51 yerli ürün kullanılmasına yönelik genelgenin yayımlanmasıyla ve sanayicilerimizin gayretleri ile Türkiye’de raylı sistemler araçlarında yerlilik oranları % 60 seviyesinin üzerine çıkma başarısını göstermiştir.
Ülkemizde demiryolu araçları için bir diğer büyük ithalat kalemi de aksam ve parça alımlarıdır (GTİP 8607). Geçmiş yıllarda alınan ithal demiryolu araçlarının bakım ve onarım çalışmaları ve yerli araçlarımızın bazı parçalarının ithal olması bu durumun en büyük nedenidir (Tablo-6).
5 yıl içerisinde toplamda 415 milyon USD aksam ve parça ithal etmemize rağmen sektörde en yüksek ihracat payımızda demiryolu araçları için sattığımız aksam ve parçalarından oluşmaktadır. Yılda ortalama 49 milyon USD ile 5 yılda toplam 247 Milyon USD demiryolları için aksam ve parça ihraç edilmiştir (Tablo-6). Yıllar içinde gerçekleştirilen milli demiryolu araçların üretimi ve parçalardaki yerlileştirme çalışmaları sonucu büyük oranda dışa bağımlılığımız azalmıştır. Özellikle son yıllarda aksam ve parça ticaretinde ithalat-ihracat arasındaki farkın azalması gözle görülür bir başarıdır.
Hyundai Rotem ve TÜRASAŞ arasında yapılan anlaşma gereği Hyundai Rotem lisansı ile üretilen elektrikli lokomotif üretimi ve milli çalışmalar sonucu ile 2016-2020 yılları arasında elektrikli lokomotif ithalatı durma noktasına gelmiştir.
Demiryolu araçları tescil ve sicil yönetmeliğinde yapılan değişiklik ile yurt içinde üretimi mümkün olan yük ve yolcu vagonlarının ithal edilmesi durumunda, 2023 yılına dek tescili yapılmayacak olması kararı, kendinden hareketli olmayan yük taşımaya mahsus demiryolu aracı kategorisinde (GTİP 8606) ithalatı azaltmaya ve yerli üretimi desteklemeye büyük katısı olmuştur. Kendi ihtiyacını yerli imkânlar ile karşılayan Türkiye aynı zamanda 2020 yılında büyük kısmı Avusturya, Almanya ve Polonya’ya olmak üzere 25 milyon USD yük vagonu ihracatı gerçekleştirmiştir.
Yerli müteahhit firmalarımızın yurtdışı projeleri, sertifikasyonu çalışmaları tamamlanmış yerli ürünlerin kullanımı ve milli sinyalizasyon çalışmaları Demiryolu-tramvay için sabit malzeme; mekanik işaret, emniyet, trafik kontrol- kumanda cihazları; bunların aksam parçaları kategorisinde (GTİP 8608) ihracat ve ithalat dengesine olumlu katkıda bulunmuştur.
Yerli müttehit firmalarımız Suudi Arabistan, Etiyopya, Senegal, Ukrayna, Katar, Hindistan ve Polonya gibi birçok ülkede raylı sistemler projelerinde görev almaktadır. Birçoğu anahtar teslim olan bu projeler ülkemiz için ticari ve iş gücü bakımından büyük önem taşımaktadır. Projelerde yerli ürünlerin kullanımı artıkça ülkemize daha fazla katma değer bırakacaktır.
Tablo -6: Ülkemizin Raylı Sistemler Sektöründeki Son 5 Yıllık İhracat ve İthalat Değerleri
(Mavi Renk İhracat Kırmızı Renk İthalat)
|
Gtip |
Ürün |
2016 |
2017 |
2018 |
2019 |
2020 |
|
8601 |
Elektrikli lokomotifler (elektrik enerjisini dışarıdan alanlar veya elektrik akümülatörlü olanlar) |
101.000 |
169.000 |
226.000 |
119.000 |
0 |
|
1.195.000 |
1.218.000 |
519.000 |
16.000 |
27.000 |
||
|
8602 |
Diğer lokomotifler; lokomotif tenderler |
275.000 |
0 |
0 |
160.000 |
7.190.000 |
|
4.114.000 |
2.932.000 |
1.236.000 |
8.658.000 |
1.346.000 |
||
|
8603 |
Kendinden hareketli demiryolu veya tramvay vagonları |
11.752.000 |
38.901.000 |
15.029.000 |
31.696.000 |
4.000.000 |
|
262.381.000 |
311.705.000 |
68.244.000 |
63.417.000 |
185.920.000 |
||
|
8604 |
Demiryolu hat bakım ve servis taşıtları (atölye-vinçli vagonlar, balast sıkıştırma vagonları, hat döşeyiciler vb) |
0 |
23.000 |
4.870.000 |
1.518.000 |
2.046.000 |
|
19.732.000 |
3.324.000 |
3.832.000 |
13.234.000 |
1.467.000 |
||
|
8605 |
Kendinden hareketli olmayan demiryolu veya tramvay yolcu vagonları;bagaj furgonları,diğer demiryolu ve tramvay vagonları |
107.000 |
85.000 |
17.000 |
199.000 |
2.783.000 |
|
65.000 |
2.372.000 |
36.000 |
16.633.000 |
140.611.000 |
||
|
8606 |
Kendinden hareketli olmayan yük taşımaya mahsus demiryolu veya tramvay vagonları |
530.000 |
838.000 |
332.000 |
3.122.000 |
25.100.000 |
|
4.415.000 |
1.442.000 |
792.000 |
14.000 |
458.000 |
||
|
8607 |
Demiryolu taşıtlarının veya tramvayların aksam ve parçaları |
27.271.000 |
30.117.000 |
41.244.000 |
80.444.000 |
71.140.000 |
|
105.234.000 |
69.859.000 |
84.007.000 |
75.334.000 |
81.470.000 |
||
|
8608 |
Demiryolu-tramvay için sabit malzeme; mekanik işaret, emniyet, trafik kontrol- kumanda cihazları;bunların aksam parçaları |
7.143.000 |
10.170.000 |
10.595.000 |
11.593.000 |
10.618.000 |
|
13.622.000 |
11.324.000 |
11.888.000 |
10.774.000 |
17.888.000 |
||
|
8609 |
Bir veya daha fazla taşıma şekline göre özel olarak yapılmış ve donatılmış konteynerler |
3.556.000 |
5.001.000 |
6.830.000 |
14.141.000 |
22.859.000 |
|
6.066.000 |
14.089.000 |
14.437.000 |
15.039.000 |
13.745.000 |
||
|
|
GTİP 86 Toplam İhracat |
50.735.000 |
85.304.000 |
79.143.000 |
142.992.000 |
145.736.000 |
|
|
GTİP 86 Toplam İthalat |
416.824.000 |
418.265.000 |
184.991.000 |
203.119.000 |
442.933.000 |
Kaynak: www.trademap.org
2016-2020 İhracat- İthalat Denge Grafiği incelendiğinde yerli ve milli çalışmaların sonucunda 2018 ve 2019 yıllarında ihracat ve ithalat arasındaki farkın ciddi oranda azaldığı görülmektedir. Neredeyse sürekli artan ihracatımız 2020 yılında yaşanan pandemi nedeniyle istenen rakamlara ulaşamamıştır. Aynı yıl içinde Almanya’dan alınan YHT setleri ve İstanbul Metrosu için ilk 10 setlik araçların Çin’den alınması nedeni ile ithalat ve ihracat arasında büyük bir fark oluşmasına neden olmuştur.
Buna rağmen başarı ile gerçekleşen yerli ve milli projelerimiz ile döviz kaybının daha da artmasının önene geçilmiştir. ARUS olarak 2017-2020 yılları arasında yürüttüğümüz “Raylı Sistemlerde Uluslararası Rekabetçiliğin Geliştirilmesi Projesi” (17.UR-GE.044), kent içi araçları ve vagon üretiminde yakaladığımız başarılar, demiryolları için aksam ve parça ihracatları ile 5 yıl içinde sektörel ihracatımız yüzde 300 büyüme göstermiştir. Konvansiyonel hatlar için bitmeye yaklaşan hızlı tren projemiz ve E5000 milli elektrikli lokomotif projelerimiz ile gelecek yıllarda ülkemiz daha büyük katma değerlere ulaşacak ve raylı sistemlerde ki başarılarına devam edecektir.
Kaynak:
ARUS Raylı Sistemler Sektör Raporu 2021
12. Ulaştırma ve Haberleşme Şurası Demiryolu Sektör Raporu
www.trademap.org
