ARUS Koordinatörü
Dr. Ä°lhami PektaÅŸ 

Batılı firmalar ambargonun gevÅŸetilmesi sonrası Ä°ran’a ilgilerini artırırken, bu yeni dönemde bizimde sınır komÅŸumuzda doÄŸacak fırsatları kaçırmamamız gerekiyor. Ä°ran ile ticaretimizi geliÅŸtirmemiz için bir çok sebep var. Birinci neden Ä°ran bizim en önemli komÅŸumuz, ikinci neden Türkiye-Ä°ran iki dost, kardeÅŸ ülke. Ortak tarihi, dini ve kültürel iliÅŸkilerimiz var. Asya’yı Avrupa’ya baÄŸlayan aynı ipek yolunda yer alıyoruz. Ä°ran’da bugün neredeyse yüzde 40’a yakın bir Türkçe konuÅŸan kesim var. Ülkemizde çok sayıda Ä°ranlı çalışanımız var. Ä°ran Sanayi Türk sanayisi ile ortak iÅŸler geliÅŸtirebilir, Turizm potansiyeli çok yüksek. D-8 projesinde birlikteyiz. Ä°ran, Türkiye’nin Orta asya için geçiÅŸ köprüsü görevini görüyor. Ä°liÅŸkileri geliÅŸtirmek için nedenleri daha da artırmak mümkün.
Ä°ran ekonomisine deÄŸinecek olursak.
Ä°ran’ın nüfusu 81 milyon, Aktif iÅŸgücü 27,1 milyon, iÅŸ gücünün toplam nüfusa oranı %34, kadın iÅŸgücünün payı %19 ve iÅŸsizlik oranı ise %12.5’dir.

Ä°ran Anayasası 3 Aralık 1979 tarihinde yürürlüÄŸe girmiÅŸ ve 1989 yılında revize edilmiÅŸtir. Ä°ran’da yönetim gücü ulema ile halk tarafından seçilen temsilciler arasında hiyerarÅŸik olarak paylaşılmış olup dini teokrasi ile BaÅŸkanlık sistemi karışımıdır. Ä°slâm Cumhuriyeti'nin kurucusu Humeyni'nin vefatından sonra 1989’da seçilmiÅŸ olan Ayetullah Ali Hameney'dir.
Ä°ran, 409 milyar USD milli geliri, 5,026 USD kiÅŸi başı geliri ile dünyanın 29.cu büyük ekonomisine sahiptir. 2016 yılında dünya bankası tarafından verilen bilgiye göre ekonomideki hizmet sektörünün payı %55, Sanayi sektörünün payı %35 (imalat %12,2), tarımın payı ise %10 civarındadır. IMF ülke raporuna göre; Ä°ran’ın toplam döviz rezervi (altın dahil) 2016 yılında 132 milyar USD, 2017 yılında ise 148 milyar USD civarındadır. Ä°ran'ın toplam kamu borcu 2014 yılında 50 milyar USD seviyesindeyken, 2015 yılında 158 milyar USD’a yükselmiÅŸ, 2016 yılında ise 132 milyar USD’a gerilemiÅŸtir. Kamu borcunun milli gelire oranı %35'tir. Ä°ran’ın dış borcu 2010 yılındaki 20 milyar dolar seviyesinden, 2016 yılında 5,3 milyar dolara düÅŸmüÅŸtür.

Ä°ran’ın ekonomik geliri %90 oranında petrol ve doÄŸalgaz ihracatı ile saÄŸlanmaktadır. Kamu ekonomisinin ve korumacılığın etkin olduÄŸu Ä°ran ekonomisinin % 80'i bonyad adı verilen vakıf ÅŸirketleri ve devlet kuruluÅŸları tarafından yönetilmektedir.
1980’li yıllardan beri ABD, BM Güvenlik Konseyi ve AB’nin yaptırım ve ambargo kararları neticesinde, Ä°ran ekonomisi çok zayıflamıştır. Uygulanan bu ambargolar, geçmiÅŸ dönemde Ä°ran riyalinin aşırı deÄŸer kaybetmesine, resmi kur ile piyasa kuru arasındaki farkın büyümesine ve büyük ölçüde ithal girdi ile çalışan Ä°ran imalat sektöründeki maliyet artışı da enflasyonunun yükselmesine neden olmuÅŸtur.
Ayrıca, petrolün uluslararası fiyatının 2014 yılından itibaren 30 USD/varil seviyesine kadar düÅŸmesi, düÅŸük üretim seviyesi ve ambargodan dolayı ihracat gelirinin azalması, ekonomik büyümenin yavaÅŸlamasına yol açmıştır. Ekonominin son yıllarda durgunlaÅŸması, bütçe açığı, yükselen iÅŸsizlik, deÄŸer kaybeden milli para, iç finansmanda yaÅŸanan darboÄŸaz ve dış ticaret açığıyla beraber cari iÅŸlemler fazlasındaki azalma ekonominin en büyük sorunu olmuÅŸtur.

Bu çerçevede, ülkenin zengin kaynaklarına sahip hükümetin öncelikleri arasında; yüksek enflasyonun kontrol altına alınması, iÅŸsizliÄŸin düÅŸürülmesi, mali disiplin ve döviz kurunda istikrarın saÄŸlanması, resmi ve piyasa döviz kuru arasındaki farkın azaltılması, yerli ve yabancı yatırım ortamının iyileÅŸtirilmesi, finansal kaynak ve kredilere ulaşımın kolaylaÅŸtırılması, özel sektörün ekonomideki payının artırılması, özel sektör yatırımlarının geliÅŸtirilmesi ile ekonomik büyümenin saÄŸlanması ve sosyal koÅŸulların da düzeltilmesi önemlidir. Ayrıca; Ä°ran bankacılık sektörünün küresel bankacılık sistemi ile entegrasyonunun olmaması, hızlı ekonomik büyüme için ihtiyaç duyulan doÄŸrudan yabancı sermaye yatırımları ve dış ticaretin geliÅŸmesini de doÄŸrudan engellemektedir. Åžu anda Ä°ran’da mevcut uluslar arası bankamatik sistemi yok. Paranızı nakit olarak üzerinizde taşımak zorundasınız. Üzerinizdeki dolar, euro gibi parayı her yerde bozduramıyor ve dövizle alış veriÅŸ de yapamıyorsunuz.
Ä°ran ekonomisinin istikrarı için acilen mali reform paketinin uygulamaya konulması, borçların azaltılması, döviz kurunun sabitleÅŸtirilmesi, yüksek maliyetli elektrik, su, akaryakıt iç sübvansiyonların kaldırılması, rekabetin teÅŸvik edilmesi, bankaların yeniden yapılandırılması ve sermaye yapısının geliÅŸtirilmesi, merkez bankasının bağımsızlaÅŸtırılarak piyasa merkezli para politikasının oluÅŸturulması, enflasyonun düÅŸürülmesi acil ve önemli konulardır.
Son olarak; Ä°ran’ın nükleer programına iliÅŸkin olarak Ä°ran ile P5+1 ülkeleri ABD, Rusya, Çin, Ä°ngiltere, Fransa, Almanya arasında 2013 tarihinde imzalanan geçici AnlaÅŸma 2015’te Viyana’da yenilenmiÅŸ olup, yaptırımlar, istisnalar haricinde, 16 Ocak 2016 tarihi itibarıyla kaldırılmıştır. Bu anlaÅŸmayla Ä°ran nükleer silah yapmamayı taahhüt etmiÅŸtir. AnlaÅŸmanın ihlali halinde ise tüm yaptırımlar yeniden yürürlüÄŸe girecektir.

Tüm bu ekonomik göstergeler ışığında ARUS olarak 6.cısı yapılan Rail Expo 2018 Ä°ran Demiryolları fuarında yer alan 210 firma ile yaptığımız görüÅŸmelerde Ä°ran ile ÅŸu anda en çok iÅŸ yapan daha önceki ambargo anlaÅŸmalarda imzası olan P5+1 ülkelerinden Rusya ve Çin ön plana çıkıyor. Verilen bilgilere göre Rusya, Çin ve G.Kore Ä°ran’a kredi açarak iÅŸleri almaya ve yatırım yapmaya baÅŸlamış bulunmaktadır. Rusya Ä°ran’a 2 milyar USD kredi açarken, Güney Kore Eximbank Kore firmalarının Ä°ran’daki projelerini fonlamak amacıyla açtığı 8 milyar dolarlık bir anlaÅŸmaya ek olarak, Kore Ticaret ve Sigorta Kurumu da, 5 milyar dolar deÄŸerinde yeni bir anlaÅŸma daha imzalamış ve böylece Kore firmaları baÅŸta altyapı olmak üzere enerji, saÄŸlık, petrol ve petrokimya endüstrilerinde faaliyetlerini artırmaya baÅŸlamışlardır.

Çin’in CITIC finans kurumu ile Ä°ran arasında bir anlaÅŸma yapılmıştır. Bu anlaÅŸmanın mali kapsamı ise 10 milyar USD’dır. Küresel finans sisteminin kullanılmasını zorlaÅŸtıran politikaların etkilerini azaltmak için Ä°ran finans ya da hükümet kurumları ile diÄŸer birçok ülke, hükümet ya da finans kurumları arasında anlaÅŸmalar imzalanmıştır. Bu ÅŸirketler ve ülkelerden bazıları: Rusya (Eximbank), Avusturya (Oberbank), Danimarka (Danske Bank) ve Fransa (Bpifrance) örnek olaran verilebilir. Fransız Renault ve Alman Volkswagen firması da Ä°ran’a yatırım yapmayı planlıyor.
Türkiye’nin Ä°ran ile yaptığı ticarete baktığımızda 2012'de 22 milyar dolar olan dış ticaret hacmi, 2015'te 9.8, 2016'da 9.7 ve 2017'de 10.7 milyar dolar civarında gerçekleÅŸti. Yani gerçekleÅŸen ticaret, 30 milyar dolar hedefin üçte biri kadar. Üstelik dış ticaret dengesi ikiye üç oranında Türkiye aleyhinde iÅŸliyor. Sınır kapılarının etkin hale getirilmesi, Türkiye ve Ä°ran arasında faaliyet gösteren bir bankanın kurulması, kredi anlaÅŸmaları ve yerel para deÄŸiÅŸiminin yapılması mevcut dar boÄŸazın aşılmasına yardımcı olabilir.

Ä°ran’da lokomotif ve vagon üretimi, mevcut demiryolunun iyileÅŸtirilmesi ve yeni demiryolu ağının geniÅŸletilmesi projeleri için Çin, Rus, Fransız ve Güney Kore firmalarıyla anlaÅŸmalar imzalanmıştır. Çin’in baÅŸlattığı “KuÅŸak ve Yol” projesi kapsamında, Çin, Ä°ran’da 926 km uzunluÄŸunda ve yaklaşık 1,5 milyar dolar deÄŸerinde demiryolu yatırımı anlaÅŸması imzaladı. Ayrıca Hindistan ile Ä°ran’ın ortaklaÅŸa yürüttükleri ve Hindistan’da üretilen mamullerin Ä°ran ve diÄŸer ülkelere dağıtımında önemli bir unsur olan Chabahar Åžehit BeheÅŸti Limanı hizmete açıldı.
Son yıllarda Ä°ran’da özelleÅŸtirme sürecine girilmiÅŸ ve özellikle 2012'den sonra özel sektör ve yabancı yatırımlar teÅŸvik edilmeye baÅŸlanmıştır. Razi Petrochemical gibi deÄŸeri milyar doların üzerinde bir petro kimya tesisi bir Türk firması olan GübretaÅŸ firmasınca alınmıştır. Türk firmaları Ä°ran'da oldukça aktif olup yatırım yapan firma sayısı 200'ün üzerindedir. Bu firmalar otel iÅŸletmeciliÄŸinden otomotiv yan sanayine, gıdadan ev tekstiline kadar farklı sektörlerde yer almaktadır. Ayrıca Ä°ran nüfusunun büyük bir kısmının Türkçe bilmesi de avantaj saÄŸlamaktadır. Sınır ticaretinin önemi büyük ancak ürün gamı ve 50 bin dolar kotası sınır ticaretinin artmasına engel olmaktadır. Gürbulak, Esendere ve Kapıköy sınır kapılarında, yalnız Ä°ran ve Türkiye'de faaliyet gösteren bir banka ile her iki tarafta da yerel paralar deÄŸiÅŸebilir ve ticaret hacmi artırılabilir.

Fuarda izlediÄŸimiz kadarıyla Çinliler, Ruslar, Alman firmaları, Ä°spanyol firmaları, Çek Cumhuriyeti ve Ä°talyan firmaları da fırsatları deÄŸerlendirmek üzere fuarda geniÅŸ stantlarla yerini almıştır. GörüÅŸtüÄŸümüz tüm Ä°ranlı firmalar da Ä°ran’da uluslar arası bankacılık sistemi bulunmadığından Türkiye ile Ä°ran hükümetleri arasında kredi anlaÅŸması yada mal karşılığı enerji ( petrol ve gaz) üzerinden alışveriÅŸ yapılması talebinde bulunmuÅŸtur. Bazı firmalar Türkiye’den ve özel firmalarımızdan finans ve kredi talebinde bulunmuÅŸtur. Ä°ran’da çalışacak firmalarımızın ya peÅŸin para ile çalışması yada Devletler arası anlaÅŸmalara göre yaptığı iÅŸin karşılığını devlet garantisi kapsamında alması gerektiÄŸi yönündedir.

DiÄŸer bir konuda Hindistan ve Çin üzerinden gelen demiryolunun daha çok Kafkaslar ve Rusya üzerinden Moskova’ya ve Moskova’dan Avrupa’ya ulaÅŸmasının tercih edilmesi olmuÅŸtur (Åžekil.1). Türkiye’den geçen ve Avrupa’ya ulaÅŸan ipek demiryolu hattı bulunmasına raÄŸmen bu demiryolunun çok pahalı ve yavaÅŸ iÅŸlediÄŸi bildirilmiÅŸtir. Ayrıca nakliye yapan bir firma özellikle Van gölü üzerindeki Ro-Ro taşımacılığının çok yavaÅŸ olduÄŸunu, 1-2 ay beklemek zorunda kaldıklarını ve zarar ettiklerini söylemiÅŸtir. Ä°ranlı yetkililer, Türkiye Ä°ran demiryolu hattında Van gölü feribot hattının geçiÅŸte yetersiz kaldığını, Van gölü kuzey demiryolunun kıyıdan Tatvan’a baÄŸlanması projesinin de tamamlanmadığını bunun, hem ticaret hem de yatırım açısından öneminin altını çiziyorlar.
Lojistikte bir baÅŸka talepte Ä°ran mallarını Tebriz’den Trabzon limanına taşıyacak olan Tebriz Trabzon demiryolunun hayata geçirilmesi olduÄŸu belirtiliyor. Bu hattın tamamlanması ile Ä°ran’ın Avrupa ve Rusya ticaretinde Trabzon limanını kullanarak aktif hale gelmesinin önemli olduÄŸunu vurguluyorlar.

Tüm bu görüÅŸmeler neticesinde ;
Aynı Rusya, Çin ve G.Kore’nin yaptığı gibi Ä°ran ile iÅŸ ve yatırım potansiyelinin artırılması için gerekli devlet politikalarının ve bankacılık sistemlerinin oluÅŸturulması, Ä°ran finans ya da hükümet kurumları ile anlaÅŸmalar yapılması, kredi saÄŸlanması yada petrol ve gaz karşılığı ticaret yapılması,
Sınır kapılarının etkin hale getirilmesi, ithalat-ihracat faaliyetleri Türkiye ve Ä°ran’la sınırlı bir bankacılık sisteminin kurulması ve yerel para deÄŸiÅŸiminin yapılması ticaret hacminin artmasına yardımcı olabilir. Eximbank ile bu ülkede yeni yatırım politikaları için bir fon geliÅŸtirilebilir.
Ä°ran ile Türkiye arasında Demiryolu taşımacığının geliÅŸtirilmesi ve Demiryolunun Avrupa’ya ulaÅŸtırılmasında Türkiye’den geçen demiryoluna öncelik verilmesi için gerekli her türlü tedbirin alınması, projelerin hızlandırılması, engellerin kaldırılması ve yeni politikalar geliÅŸtirilmesi önem arz etmektedir.