ARUS Proje Yöneticisi Yalgın Kahraman: Raylı Sistemler Sektöründe İhracat ve İthalat Analizi

Raylı Sistemler Sektöründe Ä°hracat ve Ä°thalat Analizi

Yalgın Kahraman / ARUS Proje Yöneticisi

Dünya Bankası 2019 verilerine göre dünyada en fazla demiryolu uzunluÄŸuna sahip ilk 5 ülke içinde ABD 150.462 km ile başı çekerken 85.494 km ile 2.sırada Rusya, 68.155 km ile 3.sırada Hindistan, 68.141 km ile 4.sırada Çin, 47.687 km. ile 5.sırada Kanada bulunmaktadır. Avrupa 209.895 km ile yüz ölçümü bakımından raylı sistemlerde en yoÄŸun kıta konumundadır. Türkiye ise 2021 TCDD verilerine göre 5.467 kilometresi elektrikli olmak üzere 11.590 konvansiyonel hat ve 1.213 km yüksek hızlı tren hattı ile toplam 12.803 km demiryolu hat uzunluÄŸuna sahiptir. Bu veriler ile dünya demiryolu uzunlukları listesinde Türkiye 15. sırada yer almaktadır.

Küresel demiryolu piyasasının büyümesinde etkenler; devlet bütçesinin artırılması, güvenli ve hızlı ulaşım talebinin artması, trafik sıkışıklığını en aza indirecek bir çözüm olarak toplu taşıma hizmetlerinin kullanımının artmasıdır. 

GeliÅŸen demiryolu sektörü altyapı ve üstyapı çalışmalarının yanında, demiryolu aracı ve bakımı için gerekli parça ihtiyacını da beraberinde getirmektedir. 2021-2023 yılları arasında demiryolu pazarı ürün segmentleri sipariÅŸlerine yönelik yapılan bir araÅŸtırmanın sonuçları Grafik -1’de yer almaktadır. GrafiÄŸe göre “Demiryolu Araçları ve Sistemleri” en yüksek sipariÅŸ gelirleri ile mevcut ürün segmentleri içindeki yerini almaktadır. “Demiryolu Araçları ve Sistemleri” ürün segmentini sırası ile “Hizmetler” ve “Sinyalizasyon” segmentleri izlemektedir.

Grafik -1: 2021-2023 Yılları Arasında Tahmini Demiryolu Pazarı Ürün Segmentleri SipariÅŸleri

Demiryolu sektöründe çalışabilirliÄŸin (interoperability) ve iÅŸletme verimliliÄŸinin artırılmasıyla tren kontrol kumanda ve sinyalizasyon sistemleri önemli bir yere sahip olmuÅŸtur. Sinyalizasyon sistemleri 2019 yılında toplam pazar hacmi (pazarın yaklaşık %55'ini oluÅŸturan bakım ve yenileme kalemleri dâhil) 18,5 milyar € civarındadır. Tüm altyapı pazarlarında olduÄŸu gibi mevcut aÄŸ için olan pazar hacmini de devam eden deÄŸiÅŸim/yenileme gereksinimi belirlemektedir. Bakım ve yenileme kalemi de pazar içinde oldukça önemli bir faktördür. 2023’e kadar yıllık yaklaşık %2,5 büyüme oranı ile bu satış sonrası pazarın olumlu ve istikrarlı bir geliÅŸme göstermesi muhtemeldir.

Bölgelere göre demiryolu pazarı ürün segmentinin dağılımı Grafik -2’de yer almaktadır. “Demiryolu Araçları ve Sistemleri” ürün segmentindeki gelirlerin yüksek olmasının temel nedeninin Batı Avrupa’nın ve Kuzey Amerika’nın demiryollarına yatırım amacı ile taşıtlarını yenilemeye yönelik sipariÅŸlerden kaynaklandığını söyleyebiliriz.

Grafik -2: 2021-2023 Yılları Arasında Ülke Bazında Tahmini Demiryolu Pazarı Ürün Segmentleri SipariÅŸleri

2017-2021 yılları arasındaki demiryolu sektöründe incelendiÄŸinde en yüksek yıllık bileÅŸik büyüme oranın Afrika / Orta DoÄŸu pazarında olduÄŸu ve 2024’e kadar da bu ÅŸekilde devam edeceÄŸi öngörülmektedir. Afrika / Orta DoÄŸu pazarını incelediÄŸimizde; geliÅŸmenin daha çok ana hat demiryolları yolcu araçlarında ve sonra sırası ile elektrifikasyon, kent içi demiryolları araçları, kontrol kumanda sinyalizasyon (CCS), hat/ray sistemlerinde olduÄŸunu görmekteyiz. En düÅŸük geliÅŸme ise lokomotif ve yük vagonlarındadır.

Metropol ÅŸehirlerde artan nüfusun ulaşım ihtiyacını karşılama amacı ile raylı toplu taşıma aÄŸlarının geniÅŸletilmesi, yeni araçlara olan talebi arttırmıştır. 2050 yılına kadar ÅŸehirleÅŸme seviyesinde en çok artış beklenen bölgeler Asya ve Afrika bölgeleridir. Buna baÄŸlı olarak ÅŸehirler arası ve kent içi raylı sistemlerle taşımacılığın bu bölgelerde yaygınlaÅŸması beklenmektedir.

Yük taşımacılığındaki artış Kuzey Amerika, Avrupa gibi bölge ülkelerinin mevcut filolarının ömürlerini doldurması ile demiryolu araç piyasasının büyümesinde etken olacaktır. Batı Avrupa'nın araç filosu geliÅŸmiÅŸ ülkelerinde daha büyük olmasına raÄŸmen yeni altyapı projelerinin baÅŸlatıldığı Çin, Brezilya ve Hindistan gibi geliÅŸmekte olan ekonomilerde raylı ulaşım araçlarına olan talebin daha yüksek olması beklenmektedir.

Avrupa komisyonu tarafından 2011 yılında yayımlanan “Tek Avrupa Taşımacılık Sahası Ä°çin Yol Haritası” yönergesi ile Avrupa ulaşım aÄŸları politikası gereÄŸince mevcut hızlı tren hatlarının 2030 yılına kadar üç katına çıkarılması planlanmaktadır. Avrupa hızlı tren ÅŸebekesinin ise 2050 yılına kadar tamamlanması ile orta mesafe yolcu taşımacılığının büyük bir bölümünün demiryollarına kaydırılması, pazar talebini arttırmıştır.

Demiryolu araçlarına yönelik büyüme tahminleri 2025’e kadar Elektrikli lokomotiflerin pazarının %33,9; dizel lokomotifleri pazarının %14; elektro-dizel lokomotiflerin pazarının ise %47,4 oranında olması beklenmektedir.

Yolcu araçlarının 2025 yıllına kadar yıllık bileÅŸik büyüme oranı %4,03; vagon pazarının ise yıllık bileÅŸik büyüme oranının %4,14 olacağı tahmin edilmektedir. 

2025 yılına kadar EMU pazarının %27,2; DMU pazarının %13,8; hafif raylı araç ve tramvay pazarının %24,5; metro araçları pazarının ise %29,8 oranında büyümesi beklenmektedir.

Son yıllarda dünyada sürekli olarak yükselen raylı sistemler ihracatı (GTÄ°P 86’ya göre) 2018 verilerine göre yaklaşık 41 Milyar USD seviyesine kadar yükselmiÅŸtir. 2018 yılından sonra ise ihracat da düÅŸüÅŸler baÅŸlamış, 2019 yılında 39 milyar USD seviyelerine, 2020 yılında ise pandeminin de etkisiyle ciddi bir düÅŸüÅŸ ile yaklaşık 34 milyar USD seviyesine gerilemiÅŸtir (Grafik -3). Sektörün dünyada ihracat kalemleri arasında büyük paya sahip olan demiryolu araçları için parça ihracatı (GTÄ°P 8607) incelendiÄŸinde son 5 yılda 10 milyar USD altına düÅŸmediÄŸi görülmektedir.

Demiryolu araçları için parça ihracatı 5 yıl içerisinde en yüksek deÄŸere 12,4 Milyar USD ile 2019 yılında ile ulaÅŸmıştır. 2020 yılında ise 11,6 Milyar USD seviyesine düÅŸmüÅŸtür.

Ülke bazında son 5 yıllık ihracat verileri incelendiÄŸinde ilk 10 sırada bulunan ülkelerin toplamda yüzde 75’lik pazar payına sahip olduÄŸu görülmektedir. Çin yıllık ortalama %26 pazar payı ile son 5 yılda birinci sırada yer almaktadır. 5 yıllık tabloda yıllık ortalama %10 Pazar payı ile Almanya ikinci sırada bulunmaktadır. Amerika’ya son 5 yılda ortalama 2,4 milyar USD yük vagonu (GTIP 8606) ihracatı yapan Meksika 2020 yılında ihracat tablosunda 4. sıraya yükselmiÅŸtir. Meksika aynı zamanda GTÄ°P 8606 kategorisinde vagonu ihracatında açık ara en önemli ülke konumundadır. (Tablo-1)

Tablo -1: Dünya Pazarında Ülke Bazında 5 Yıllık Raylı Sistemler Ä°hracat Analizi

Kaynak: www.trademap.org

Ä°lk 10 sıralamasında istikrarlı olarak ihracat deÄŸerlerini yükselten ülke olan Polonya, 2016 yılında 12. sırada iken 2020 verilerine göre 7. sıraya kadar yükselmiÅŸtir. En büyük düÅŸüÅŸ ise 2016 yılında 1,3 Milyar USD ile 5. sırada bulunan Japonya, 2020 verilerine göre 600 milyon USD ile 15. sıraya kadar gerilemiÅŸtir. Türkiye ise 2016 yılında 50 milyon USD ile 39. Sırada iken 2020 yılında 146 milyon USD ile 28. sıraya yükselmiÅŸtir.

Ülke bazında son 5 yıllık ithalat verileri incelendiÄŸinde ilk 10 sırada bulunan ülkelerin toplam yüzde 50’lik pazar payına sahip olduÄŸu görülmektedir. Ä°hracat sıralamasında dünyada 2. olan Almanya’nın ithalat sıralamasında 1. olduÄŸu ilk göze çarpan veridir.

Listede bulunan ülkelerin global araç ve vagon üreticileri olmaları nedeniyle ciddi oranda demiryolu parça ithalatı yapmaktadırlar. Bu ülkelerin listede olmasının bir diÄŸer nedeni ise uzun ve eski demiryolu iÅŸletmelerine sahip olmalarıdır. Ä°ÅŸletme faaliyetleri kapsamında demiryolu araçları için aksam ve parça tedarikinde önemli bir ithalat kalemi oluÅŸturmasıdır.

Türkiye’nin raylı sistemler pazarında son 5 yılı incelendiÄŸinde ihracatın zamanla artış gösterdiÄŸi, ithalatın ise dönemsel olarak arttığı gözlenmektedir. GeçmiÅŸ 5 yıllık dönemde en büyük ithalat kalemini Almanya, Ä°spanya ve Çin’den toplamda 891 milyon USD deÄŸerinde alınan “demiryolu araçları” oluÅŸturmaktadır (GTÄ°P 8603). Buna karşılık Durmazlar ve Bozankaya firmalarımızın bu dönemler içinde Polonya, Tayland ve Romanya ile yaptığı metro ve tramvay satışlarıyla, ülkemize yaklaşık olarak toplam 200 milyon Euro döviz girdisi beklenmektedir (Tablo-3).

Tablo -3: Milli Üretim Kent Ä°çi Araçların Ä°hracat Tablosu

2012 yılından bu yana Anadolu Raylı Ulaşım Sistemleri Kümelenmesi’nin gayretleri ile alınan milli metro ve tramvay araçları ile yaklaşık 453 milyon € döviz kaybının da önüne geçilmiÅŸtir. Ayrıca sektörde yerli araç üreticilerinin olması, ithal araçların fiyatlarını ciddi oranda düÅŸürmüÅŸtür.

Yine Anadolu Raylı Ulaşım Sistemleri Kümelenmesi’nin giriÅŸimleri ile 2017 tarihinde, raylı araç sistemlerinde en az %51 yerli ürün kullanılmasına yönelik genelgenin yayımlanmasıyla ve sanayicilerimizin gayretleri ile Türkiye’de raylı sistemler araçlarında yerlilik oranları % 60 seviyesinin üzerine çıkma baÅŸarısını göstermiÅŸtir.

Ülkemizde demiryolu araçları için bir diÄŸer büyük ithalat kalemi de aksam ve parça alımlarıdır (GTÄ°P 8607). GeçmiÅŸ yıllarda alınan ithal demiryolu araçlarının bakım ve onarım çalışmaları ve yerli araçlarımızın bazı parçalarının ithal olması bu durumun en büyük nedenidir (Tablo-6). 

5 yıl içerisinde toplamda 415 milyon USD aksam ve parça ithal etmemize raÄŸmen sektörde en yüksek ihracat payımızda demiryolu araçları için sattığımız aksam ve parçalarından oluÅŸmaktadır. Yılda ortalama 49 milyon USD ile 5 yılda toplam 247 Milyon USD demiryolları için aksam ve parça ihraç edilmiÅŸtir (Tablo-6). Yıllar içinde gerçekleÅŸtirilen milli demiryolu araçların üretimi ve parçalardaki yerlileÅŸtirme çalışmaları sonucu büyük oranda dışa bağımlılığımız azalmıştır. Özellikle son yıllarda aksam ve parça ticaretinde ithalat-ihracat arasındaki farkın azalması gözle görülür bir baÅŸarıdır.

Hyundai Rotem ve TÜRASAÅž arasında yapılan anlaÅŸma gereÄŸi Hyundai Rotem lisansı ile üretilen elektrikli lokomotif üretimi ve milli çalışmalar sonucu ile 2016-2020 yılları arasında elektrikli lokomotif ithalatı durma noktasına gelmiÅŸtir.

Demiryolu araçları tescil ve sicil yönetmeliÄŸinde yapılan deÄŸiÅŸiklik ile yurt içinde üretimi mümkün olan yük ve yolcu vagonlarının ithal edilmesi durumunda, 2023 yılına dek tescili yapılmayacak olması kararı, kendinden hareketli olmayan yük taşımaya mahsus demiryolu aracı kategorisinde (GTÄ°P 8606) ithalatı azaltmaya ve yerli üretimi desteklemeye büyük katısı olmuÅŸtur. Kendi ihtiyacını yerli imkânlar ile karşılayan Türkiye aynı zamanda 2020 yılında büyük kısmı Avusturya, Almanya ve Polonya’ya olmak üzere 25 milyon USD yük vagonu ihracatı gerçekleÅŸtirmiÅŸtir.

Yerli müteahhit firmalarımızın yurtdışı projeleri, sertifikasyonu çalışmaları tamamlanmış yerli ürünlerin kullanımı ve milli sinyalizasyon çalışmaları Demiryolu-tramvay için sabit malzeme; mekanik iÅŸaret, emniyet, trafik kontrol- kumanda cihazları; bunların aksam parçaları kategorisinde (GTÄ°P 8608) ihracat ve ithalat dengesine olumlu katkıda bulunmuÅŸtur.

Yerli müttehit firmalarımız Suudi Arabistan, Etiyopya, Senegal, Ukrayna, Katar, Hindistan ve Polonya gibi birçok ülkede raylı sistemler projelerinde görev almaktadır. BirçoÄŸu anahtar teslim olan bu projeler ülkemiz için ticari ve iÅŸ gücü bakımından büyük önem taşımaktadır. Projelerde yerli ürünlerin kullanımı artıkça ülkemize daha fazla katma deÄŸer bırakacaktır.

Tablo -6: Ülkemizin Raylı Sistemler Sektöründeki Son 5 Yıllık Ä°hracat ve Ä°thalat DeÄŸerleri

                                                              (Mavi Renk Ä°hracat Kırmızı Renk Ä°thalat)

Kaynak: www.trademap.org

2016-2020 Ä°hracat- Ä°thalat Denge GrafiÄŸi incelendiÄŸinde yerli ve milli çalışmaların sonucunda 2018 ve 2019 yıllarında ihracat ve ithalat arasındaki farkın ciddi oranda azaldığı görülmektedir. Neredeyse sürekli artan ihracatımız 2020 yılında yaÅŸanan pandemi nedeniyle istenen rakamlara ulaÅŸamamıştır. Aynı yıl içinde Almanya’dan alınan YHT setleri ve Ä°stanbul Metrosu için ilk 10 setlik araçların Çin’den alınması nedeni ile ithalat ve ihracat arasında büyük bir fark oluÅŸmasına neden olmuÅŸtur.

Buna raÄŸmen baÅŸarı ile gerçekleÅŸen yerli ve milli projelerimiz ile döviz kaybının daha da artmasının önene geçilmiÅŸtir. ARUS olarak 2017-2020 yılları arasında yürüttüÄŸümüz “Raylı Sistemlerde Uluslararası RekabetçiliÄŸin GeliÅŸtirilmesi Projesi” (17.UR-GE.044), kent içi araçları ve vagon üretiminde yakaladığımız baÅŸarılar, demiryolları için aksam ve parça ihracatları ile 5 yıl içinde sektörel ihracatımız yüzde 300 büyüme göstermiÅŸtir. Konvansiyonel hatlar için bitmeye yaklaÅŸan hızlı tren projemiz ve E5000 milli elektrikli lokomotif projelerimiz ile gelecek yıllarda ülkemiz daha büyük katma deÄŸerlere ulaÅŸacak ve raylı sistemlerde ki baÅŸarılarına devam edecektir.

Kaynak:

ARUS Raylı Sistemler Sektör Raporu 2021

12. UlaÅŸtırma ve HaberleÅŸme Åžurası Demiryolu Sektör Raporu

www.trademap.org