Dr. İlhami Pektaş ve Yalgın Kahraman: Ülkemizde Demiryollarında Yolcu ve Yük Taşımacılığı

Ülkemizde Demiryollarında Yolcu ve Yük Taşımacılığı

Dr. İlhami Pektaş ve Yalgın Kahraman

ARUS Kümelenmesi

Demiryollarında büyük yüklerin taşıması ilk olarak 1738 yılında Ä°ngiltere'de, Cumberland'daki bir maden ocağında yapılmıştır. Buhar makinelerinin ortaya çıkması ile baÅŸlayan sanayi devrimi, demiryollarında büyük geliÅŸmelere neden olmuÅŸ ve demiryolları, etkisini halen günümüze kadar sürdüren insan ve yük taşımacılığında en güvenilir, ekonomik, yenilikçi ve çevre dostu bir taşıma sistemi olmuÅŸtur.

Ülkemizde demiryollarının geliÅŸmesi, Osmanlı Ä°mparatorluÄŸu’ndan devralınan ve yabancı ÅŸirketlerin imtiyazında bulunan demiryolunun 4.559 kilometrelik kısmının KurtuluÅŸ Savaşı’ndan sonra devletleÅŸtirilmesi ile baÅŸlamıştır.

1932 yılında Birinci BeÅŸ Yıllık Sanayi Planında ve özellikle 1936 yılında hazırlanan 2.BeÅŸ Yıllık SanayileÅŸme Planında, Türkiye gerek yolcu ulaşımı sorununu çözmek ve gerekse demir-çelik, kömür ve makina gibi temel sanayi girdilerinin hacimli ve yoÄŸun yüklerini demiryolları ile en ucuz maliyet ile taşımak amacıyla bilinçli bir demiryolu politikası izlemiÅŸtir.

Ä°zlenen politikalar sonucunda 1923 yılı ile 1940 yılları arasında daha önce 4.559 kilometre olan demiryolu hattımız 8.637 kilometreye ulaÅŸmıştır. 

1940-1950 yılları arasında demiryolları durgunluk dönemine girmiÅŸ, 1950’li yıllardan sonra ise demiryolu yapımı neredeyse durma noktasına gelmiÅŸtir.

Özellikle ABD’nin Marshall yardımları ve politika önerileri ile ulaşım sistemlerinin planlanmasında ve öncelikli tercihin belirlenmesinde ulusal çıkarlarımızla örtüÅŸmeyen, tümüyle karayolu ağırlıklı ve tamamen ithalata dayalı bir ulaşım politikası izlenmiÅŸ ve karayolu ulaÅŸtırma sistemine daha çok önem verilmiÅŸtir. Bu geliÅŸmeler sonucu ülkemizde demiryolları, taşımacılık sektöründe deÄŸerini yıllar içinde kaybetmiÅŸtir.

Türkiye’de 1950 yılına kadar yolcu ve yük taşımalarında ağırlıklı olarak demiryolu ve denizyoluna önem verilmiÅŸtir. Bu dönem sonunda yolcu taşımalarının %50,3’ü karayolu, %42,2’si demiryolu, %7,5’i denizyolu ve %0,4’sı havayolu ile yük taşımalarının %68,2’si demiryolu, %25’i karayolu, %6.8’i de denizyolu ile yapılmıştır.

Son yıllarda ise demiryolları sürdürülebilir kalkınma hamlelerinin en önemli halkalarından biri olarak görülmüÅŸ ve 1951’den 2003 yılı sonuna kadar ihmal edilen demiryolu yatırımlarını canlandırmak için yoÄŸun çaba sarf edilmiÅŸtir.

2001 yılında 10.940 km olan demiryolu uzunluÄŸu, 2020 yılında %17 artış ile 12.803 km uzunluÄŸuna ulaÅŸmıştır. 2003 yılından itibaren ulaÅŸtırma sistemi içerisinde demiryolu yatırımlarına öncelik verilmesi sonucu, 2003-2020 aÄŸustos döneminde 1.844 km yeni demiryolu yapılmıştır. 2009 yılında 387 kilometre olan yüksek hızlı tren hattımız 2019 yılında 1.213 Kilometre olmuÅŸtur. Ülkemiz demiryolu sistemi içerisinde 4.615 km’si konvansiyonel ve 1.213 km’si YHT hattında olmak üzere toplam 5.828 km elektrikli hat mevcuttur. 2020 yılı itibariyle 12.803 km’lik demiryolu hattının %46’sı elektrikli hale gelmiÅŸtir. 2002 yılında toplam hatların %22,8’i sinyalli hat olarak görünürken, 2020 yılında bu oran %53 seviyesine yükselmiÅŸtir. Mevcut stratejiler devam ederse 2023 yılında toplam demiryolu hat uzunluÄŸunun 17.527 kilometreye, 2035 yılında 23.627 kilometreye ulaÅŸması, 2023 yılında yük taşımacılığında demiryolunun payı %5,15’ten %10’a, yolcu taşımacılığında ise %1.3’den  %4’e çıkması hedeflenmiÅŸtir.

Mayıs 2013 tarihinde yayınlanan “Türkiye Demiryolu UlaÅŸtırmasının SerbestleÅŸtirilmesi Hakkındaki Kanun” çalışmaları 2016 yılında tamamlanmış ve 01 Ocak 2017 tarihi itibariyle, TCDD yeniden yapılanmıştır. Mevcut yapılanma Demiryolu Altyapı Ä°ÅŸletmeciliÄŸini devralırken, yeni kurulan TCDD Taşımacılık A.Åž. ise Demiryolu Tren Ä°ÅŸletmecisi olarak hizmet vermeye baÅŸlamıştır. Ayrıca kanun kapsamında özel sektörün de yük ve yolcu taşımacılığı yapmasının önü açılmıştır.

Yeni yollar ve iltisak hatlarının yapılması, mevcut yolların yenilenmesi ve özellikle 2004 yılında blok tren iÅŸletmeciliÄŸine geçilmesi sonucu yük taşıması ve müÅŸteri memnuniyeti de önemli ölçüde artırılmıştır. 2003 yılında 15,9 milyon ton yük taşınırken, 2020 yılında 29,9 milyon ton yük taşınmıştır.

SerbestleÅŸme kanunu ile özel sektörün demiryolu sektörüne katılımı artmış böylece TCDD hatlarında 2020 itibari ile taşımada kullanılan/iÅŸletilen özel sektöre ait vagon sayısı 3.740 adet’e yükselmiÅŸtir. TCDD yük vagonlarının toplam sayısı ise 2020 yılı itibarıyla 16.951 adettir.

1977 ve 2019 yılları arasında ülkemizde demiryolu hat uzunluÄŸu, yük ve yolcu taşımasına ait bilgiler aÅŸağıda verilmiÅŸtir. GörüleceÄŸi gibi 2003 yılında 15.9 milyon ton olan demiryolu yük taşıması, 2019 yılında 17,6 milyon ton artarak 33,5 milyon ton’a yükselmiÅŸtir. 16 yıl öncesine göre yük taşıma miktarında yüzde 110 artış saÄŸlanmıştır.

2018 yılında da yük taşımacılığının 30 milyon ton hedefine ulaÅŸtığı görülmektedir.  2020 aÄŸustos ayı verilerinde taşınan 21 milyon yon yük, yıl sonunda pandemi etkilerine raÄŸmen 29,9 milyon yük ile planlanan hedefin üstünde tamamlanmıştır. 

Demiryollarının ve son yıllarda hayata geçirilen büyük projelerin bir diÄŸer önemi Covid-19 gibi ticaretin duraÄŸan sürece girdiÄŸi bu dönemde çok iyi anlaşılmıştır.  Türkiye’nin tüm tedbirleri alarak ve insan temassız olarak demiryolu üzerinden bölge ticaretinin sürdürülmesi için aktif kullandığı demir yolunda, Covid-19 pandemisine raÄŸmen önemli miktarda yük taşınmıştır.

Hayata geçen projelerin tamamlanması ve planlanan 25 lojistik merkezinin 11 adet’inin iÅŸletmeye alınması ile uluslararası yük taşımacılığında Blok Tren iÅŸletmeciliÄŸine geçilmiÅŸ, Dış ticaret hacmini geliÅŸtirmek ve ulaÅŸtırma sektörü içinde demiryolu taşıma payını artırmak amacıyla farklı ülkelerle yapılan anlaÅŸmalar çerçevesinde Avrupa Ülkelerine, Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine ve OrtadoÄŸu Ülkelerine uluslararası blok yük tren iÅŸletmeciliÄŸine baÅŸlatılmıştır.

Ülkemizden Avrupa yönüne; Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Polonya, Avusturya, Slovakya, Çekya, Sırbistan, Bosna-Hersek ve Almanya’ya, BTK (Bakü-Tiflis-Kars) Hattı üzerinden; Gürcistan, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan’a, Yine BTK Hattı üzerinden Rusya ve Çin’e blok yük trenleri iÅŸletilmektedir. Ayrıca Van/Kapıköy sınır garımız üzerinden Ä°ran ve Ä°ran ötesi ülkelere de blok yük trenleri iÅŸletilmekte olup Pakistan ve Afganistan’a tren iÅŸletilmesi yönünde de çalışmalar devam etmektedir.

Salgın döneminde karayolunda yaÅŸanan kısıtlamalar özellikle demiryolu ile TIR kasası taşımacılığını ön plana çıkartmıştır. Ülkemiz ile Avrupa arasında yapılan TIR kasası mevcut tren sefer sayıları artırılmış ve yeni tren seferleri hizmete konulmuÅŸtur. Çerkezköy ve Çatalca’dan her gün karşılıklı iÅŸletilen TIR kasası trenleri, 2021 yılında Marmaray Tüp Tünel geçiÅŸi ile Ä°zmit/Köseköy’den de iÅŸletilmeye baÅŸlanmıştır.

Son 5 yılda tamamlanan projeler ile demiryollarında yük taşımacılığı artmış ve yapılan yatırımların sonuçları birer birer alınmaya baÅŸlamıştır. 2019 yılında taşınan 33 milyon ton yükün, 10 milyon tonu sahibine ait özel vagonlarla taşınmıştır. SerbestleÅŸme kanunu ile beraber özel sektör vagonlarının demiryolu taşımacılığına %34 oranında katkı saÄŸladığı görülmektedir.

2019 yılında 2.5 milyon ton uluslararası yük taşınarak 2002 yılına göre uluslararası yük taşıma miktarında %350 artış saÄŸlanmıştır. DiÄŸer taşıma modları arasında yer alan konteyner taşımacılığında ise 2003 yılında 658 bin ton/yıl olan demiryoluyla yapılan konteyner taşımacılığı 2019 yılında yaklaşık 22,6 kat artarak 14,9 milyon ton/yıla çıkmıştır.

Demiryolu alt-üst yapısında baÅŸlatılan projelerin hayata geçirilmesiyle birlikte 2023 yılında toplam yük taşımacılığı payında %10 seviyesine ve 2035 yılında ise %20 seviyesine çıkartılması hedeflenmiÅŸtir.

Ekonomik ve çevre dostu olması nedeniyle yıllar içinde daha çok talep görmesi planlanan demiryollarında yük taşımacılığı ve uluslararası blok tren iÅŸletmeciliÄŸinin ülkemizin dış ticaret hacmini daha da geliÅŸtirmesi ve ciddi anlamda ekonomik kazanç saÄŸlaması beklenmektedir.