Neden Ülkemizde Yerli Raylı Sistem Aracı Satamıyoruz..!

ARUS, 11. Kalkınma Planında Hedeflenen Milli Göreve Hazır

Dr. Ä°lhami PektaÅŸ
ARUS Koordinatörü

Ülkemizde ÅŸu anda 12 ilimizde kent içi raylı sistem iÅŸletmesi bulunmaktadır. Bu illerimiz Ä°stanbul, Ankara, Bursa, Ä°zmir, Konya, Kayseri, EskiÅŸehir, Adana, Gaziantep, Antalya, Samsun ve Kocaeli’dir. Bu iÅŸletmelerimizde ÅŸu an itibarıyla 3.677 adet Metro, LRT, Tramvay ve Banliyö araçları alımı ve sözleÅŸmesi yapılmıştır. Ayrıca yakın gelecekte raylı sistem kullanması planlanan diÄŸer illerimiz; Mersin, Diyarbakır, Erzurum, Erzincan, Urfa, Denizli, Sakarya ve Trabzon’dur.

1990 yılından bu yana ülkemize yüksek hızlı trenler de dahil olmak üzere CRRC, Siemens, Hyundai Eurotem, CAF, Mitsubishi, ABB, Alstom, CSR, CNR, Skoda, H.Rotem, Bombardier, Ansolda Breda, KTA vb. 10 farklı ülkeden 14 farklı marka raylı sistem aracı satın alınmış ve bu araçlara yaklaşık 10 milyar Euro döviz ödenmiÅŸtir. Farklı yedek parça, stok, iÅŸçilik, arıza, bakım vb. maliyetleri de hesaplandığında bu rakam 20 milyar Euro’yu bulmaktadır.

2012 yılında Anadolu Raylı Ulaşım Sistemleri Kümelenmesinin (ARUS) kurulmasından bu yana ARUS’un büyük gayretleriyle yurt dışından satın alınan araçlara yerli katkı ÅŸartı getirilmiÅŸ ve yerlilik oranı %0’dan %70’e çıkmıştır. Yerli katkı ÅŸartı getirilen araç sayısı 2168 adettir. Bu araçlardan sadece 183 adedinin tasarımı tamamen Türk mühendislerince %50-60 arasında yerli malı saÄŸlanarak üretilen Panorama, Ä°stanbul, Talas, Ä°pekböceÄŸi ve Green City gibi milli markalı Tramvay ve LRT araçlarımızdır. Yerli katkı saÄŸlanan ve milli marka olarak üretilen araçlarımızın satış bedeli yaklaşık 300 milyon Euro civarındadır. Åžimdiye kadar yapılan tüm alımlarda yerli araç ve yerli katkı oranı hesaplandığında yerli katkının toplam maliyet içindeki oranının %10’unu geçmediÄŸi görülmektedir.

Yerli ve Milli Markalarımız

Durmazlar, Bursa B. Belediyesi için 60 adet Green City marka LRT, 18 adet Ä°pekböceÄŸi marka tramvay, Kocaeli B. Belediyesi için 18 adet Panorama marka tramvay, Samsun B. Belediyesi için 8 adet Panorama marka tramvay, Ä°stanbul B. Belediyesine 30 adet tramvay, Bozankaya firmamız da Kayseri B. Belediyesi için 31 adet Talas marka Tramvay, Ä°stanbul ulaşım 18 adet Ä°stanbul marka Tramvay aracı üretmiÅŸ olup toplam 183 adet milli marka araçlarımız Ä°stanbul, Bursa, Kocaeli, Samsun ve Kayseri ÅŸehirlerimizde hizmet vermektedir.

TÜLOMSAÅž ve TÜVASAÅž yerli ve milli EMU ve DMU lokomotifleri üretiyor. ASELSAN yerlileÅŸtirme çalışmalarına büyük destek veriyor. Tüm yerli ve milli raylı sistem araçlarının cer ve kontrol sistemlerini üretebiliyor. Ä°lk defa TÜLOMSAÅž ve TÜBÄ°TAK- MAM iÅŸbirliÄŸi ile ana hat E1000 Elektrikli manevra lokomotifi, TÜLOMSAÅž, TCDD Taşımacılık A.Åž ve ASELSAN iÅŸ birliÄŸi ile HSL 700 marka milli hibrit manevra lokomotifi üretildi. Åžu anda da milli marka ilk ana hat elektrikli E5000 lokomotifi, ilk milli Dizel Elektrikli DE10000 Lokomotifi ve Hızlı Tren projeleri tamamlanmak üzere. TÜDEMSAÅž, yeni nesil ilk milli yük vagonlarını üreterek seri üretime geçti.

Milli Firmalarımız İhracat Yapıyor

Bozankaya firmamız Bangkok/Tayland Greenline hattı için 88 adet metro aracı ve Bangkok Blueline hattı için 105 adet metro gövdesi üretti. Bu araçlar ÅŸimdi Bangkok’ta hizmet veriyor. Durmazlar firmamız Polonya’ya 24 adet tramvay ihracatına baÅŸladı ve yakın zamanda Romanya’da 100 adet Tramvay ihalesini kazandı. Bozankaya firmamız Romanya’nın TimiÅŸoara ÅŸehrinde 16 adet Tramvay, Iasi ÅŸehrinde 16 adet tramvay ve BükreÅŸ için 100 adet Troleybüs ihalesini kazandı. GörüldüÄŸü gibi firmalarımız Tramvay, LRT, Metro, EMU ve DMU lokomotiflerini tamamen milli imkânlarla üretiyor ve tüm dünyaya ihraç ediyor. Dünya ÅŸehirlerinde artık Türk raylı sistem araçları hizmet veriyor.

Devlet Politikaları

ARUS’un büyük gayretleri neticesinde 7 Kasım 2017 tarih ve 30233 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 2017/22 sayılı raylı sistemlerde en az %51 yerli katkı ÅŸartı getiren BaÅŸbakanlık genelgesi ve 15 AÄŸustos 2018 tarih ve 36 sayılı CumhurbaÅŸkanlığı tarafından onaylanan “Sanayi Ä°ÅŸbirliÄŸi Programının Uygulanmasına Ä°liÅŸkin Usul ve Esaslar” yönetmeliÄŸi ile kamu alımlarında yerlileÅŸtirme ve milli marka üretim süreci resmiyet kazandı.

18.07.2019 tarihinde resmi gazetede yayınlanan 11. Kalkınma Planı’nda 2023 yılına kadar %80 yerli katkı içeren milli markalar üretilmesi, 2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi’nde öncelikli sektörler içinde yer alan ulaşım araçları sektöründe raylı sistemlerde stratejik malzemeler geliÅŸtirilmesi, milli ve özgün ürün üretimlerine öncelik verilmesi kararları alındı.

Tüm alınan bu kararlar çerçevesinde son 10 yılda alımı yapılan bazı raylı sistem araçlarını inceleyecek olursak:

• 2009 yılında Ä°zmir’de yapılan 32 adet metro aracı ihalesini hiç yerli katkı olmaksızın ve 33 milyon Euro bedelle Çinliler kazandı.
• 2012 yılında Ankara’da yapılan 324 adet metro aracı ihalesini %51 yerli katkı ÅŸartı ve 391 milyon dolar bedelle Çinliler kazandı.
• 2012 yılında Konya’da yapılan 60 adet tramvay ihalesini hiç yerli katkı olmaksızın ve 104 milyon Euro bedelle Çek Skoda firması kazandı. Sonradan 12 adet daha ilave yapıldı.
• 2015 yılında Ä°stanbul’da yapılan 300 adet araç ihalesini %50 yerli katkı ÅŸartı ile 280 milyon 200 bin Euro bedelle Hyundai Eurotem kazandı.
• 2015 yılında Ä°zmir’de yapılan 85 adet metro aracı ihalesini hiç yerli katkı olmaksızın 71 milyon 400 bin Euro bedelle Çinliler kazandı.
• 2016 yılında EskiÅŸehir’de yapılan 14 adet Tramvay ihalesini hiç yerli katkı olmaksızın 26 milyon 320 bin Euro bedelle Çek Skoda firması kazandı.
• 2018 yılında Ä°stanbul’da yapılan 272 adet metro ihalesini %50-%70 arasında yerli katkı ÅŸartı ile 2 milyar 448 milyon TL bedelle Çinliler aldı.
• 1 Kasım 2019 tarihinde Konya’da yapılması planlanan yaklaşık 1.2 milyar Euro’luk metro iÅŸi çaÄŸrı usulüyle Çinlilere
• En son aciliyet gerekçesi ve 7 ayda teslim ÅŸartıyla Ä°stanbul Havalimanı 176 metro aracı iÅŸi de çaÄŸrı usulü ile Çinlilere

Son 10 yılda toplam 1315 araç yabancı firmalara verilmiÅŸ oldu. Bunlardan 936 adedine yerli katkı ÅŸartı getirildi ama araçlar hala yabancı marka ve çoÄŸunlukla Çin malı. Bunlardan ayrı olarak Milli sanayicilerimiz tarafından son 10 yılda Ä°stanbul, Bursa, Kayseri, Kocaeli ve Samsun’da hizmet veren toplam 183 adet milli marka raylı sistem aracımız ve 144 adet ihracatımız ve 100 adet bekleyen ihracat sözleÅŸmesi var. Bizler, 11. ci Kalkınma planında alınan kararlar doÄŸrultusunda ARUS üyeleri ve milli sanayiciler olarak yabancı alımlara artık dur diyerek ülkemizin tüm raylı sistem ihtiyaçlarını altyapısıyla birlikte üretmeye talibiz.

Niçin Ülkemizde Yerli Raylı Sistem Aracı Satamıyoruz..! 

Peki ÅŸimdiye kadar ülkemizde yapılan bu ihalelerin çoÄŸunda neden yabancılar tercih edildi? Yerli ve Milli sanayicilerimiz, Türkiye’de büyük yatırımlar yaptıkları, binlerce istihdam saÄŸladıkları ve tüm dünyaya ihracat yaparak kendilerini kanıtladıkları halde neden ülkemizde raylı sistem iÅŸlerini almakta engellerle karşılaşıyorlar? 

BaÅŸlıca Tespitler : 

• Belediyeler raylı sistem alımlarında genellikle yurt dışı kredisi kullanıyor. Yurt dışı kredi sözleÅŸmelerinde maalesef yerli katkı ve milli marka araç ÅŸartı istenmediÄŸinden alımlar doÄŸrudan yabancıya gidiyor.
• Acil alımlar yapılıyor. Raylı sistem araç alımları tasarım, imalat, test ve garanti süreçlerini kapsayan en az 3-4 yıllık bir proje iÅŸi olmasına raÄŸmen doÄŸru planlama yapılmadığından alt yapının tamamlanmasına yakın doÄŸrudan hazır mal alımı gibi ihaleye çıkılıyor.
• Bürokrasi yerli üretime güvenmiyor. Daha önce çok defa denenmiÅŸ yabancı marka garantili ürünü daha pahalı olmasına raÄŸmen tercih ediyor. Alımlarda % 15 yerli fiyat avantajı idareler tarafından farklı ÅŸekillerde uygulanıyor.
• Çoklu alımlarda yerli firmalarımızın finansal gücü yetmiyor. Alımlar daha önce planlanarak belirli bir takvime uygun olarak yapılsa yerli firmalarımız bu tarihe göre gerekli yatırımlarını ve finansal kaynaklarını planlayarak üretimlerini gerçekleÅŸtirebilir.
• TL ile ihaleye çıkıldığında eskalasyon hesabı (kur artışı ve enflasyon) yapılmadığından yerli firmalarımız kur artışından çekinerek ve aynı zamanda kendilerini destekleyecek bir finansman kaynağı bulamadıkları için zarar edebileceÄŸi riski ile ihalelere giremiyor.
• Åžartnamelerde yerli üreticileri engelleyici maddeler, daha önce yapmadığı ÅŸartlar getirilerek yerli firmalarımız ihale dışına itiliyor.
• Yabancı firmalara peÅŸin ödemeler yapılırken yerli firmalarımıza yetersiz avans ve ödemeler yapılıyor.
• Yabancıların katılmadığı ihalelerde yerli firmalarımızdan yabancılardan farklı olarak damga vergisi ve karar pulu isteniyor. 

Tüm bu gerekçelerle iÅŸ yapamayan milli sanayicilerimiz ya fabrikalarını yabancıya satmak zorunda kalıyor ya iÅŸçi çıkararak küçülme yoluna gidiyor yada kapısına kilit vurarak iÅŸi bırakmak zorunda kalıyor.

Bu engelleri aÅŸmak için öneriler;

• Savunma Sanayii BaÅŸkanlığı’nda olduÄŸu gibi bir yerlileÅŸtirme modeli uygulanmalıdır.
• Türkiye’deki Raylı Sistem Ä°halelerinde yabancıya karşı milli bir güç oluÅŸturulması “Milli bir Konsorsiyum” kurulması önem arz etmektedir. Çoklu alımlarda çaÄŸrı usulü güçlü milli bir konsorsiyum teÅŸvik edilse milli üretimde baÅŸarı kaçınılmaz olacaktır.
• Belediyeler yurt dışından kredi bulduÄŸunda kamu ihale ve rekabet kurumu denetiminin dışına çıkıyor. Kredi veren yabancı kuruluÅŸlar da yerlilik ÅŸartının uygulanmasını deÄŸil kendi ülkelerinden doÄŸrudan alım yapılmasını istiyorlar. Bunlara da yerlilik ÅŸartı getirilmelidir. Bu tür alımlarda her ülkenin uyguladığı %50 ile %100 arasında offset anlaÅŸmaları var.
• Raylı sistem araç tedariki uzun soluklu bir proje iÅŸi olmasına raÄŸmen normal “mal alımı yönetmeliÄŸine” göre ve çoÄŸu kez acil ihalelere çıkılıyor. Raylı sistem araç projeleri tasarım, imalat, test ve garanti süreçleri düÅŸünüldüÄŸünde minimum 3-4 yıllık bir süreci kapsamaktadır. Buna raÄŸmen alımlar, mevcut yönetmelik gereÄŸi normal bir hazır mal alımı gibi deÄŸerlendiriliyor. Proje süresince oluÅŸan tüm maliyetlerdeki dalgalanmalar yerli üreticileri zor duruma düÅŸürdüÄŸünden alımlarda iyi bir planlama yapılması ve bu problemin yerli üreticilerimizin lehine düzenlenmesi gerekir. YerlileÅŸtirme ve milli markalarımızın geliÅŸmesi için acil alımların yasaklanması ve ihalelerde iyi bir planlama yapılması ÅŸarttır.
• Alt yapı ve araç alım iÅŸleri birbirinden ayrılmalıdır.
• Yerli üretim araç alımlarında uygulanan % 15 yerli üretici fiyat avantajı oranı yasalaÅŸmış olup bu uygulamanın idareler tarafından farklı ÅŸekillerde uygulanması önlenmelidir.
• TL olarak ihaleye çıkıldığında kur, enflasyon farkı vb. fiyat eskalasyonunun eklenmesi gerekir. Raylı sistem araç projelerine milli üreticilerimiz kur riski ve ihaleye eklenen gereksiz iÅŸ bitirme maddeleri nedeniyle katılamamaktadır. Bu nedenle ihalelerde TL kuru istendiÄŸinde fiyat eskalasyonu hesaba katılmalı ve yerli firmalarımız öncelikli olarak çaÄŸrı usulü ile davet edilmelidir. Yerli firmalarımızdan istenen damga vergisi ve karar pulu ödemesi kaldırılmalıdır.
• Üreticilerimize yeterli avans verilerek yerli üretime destek saÄŸlanmalıdır.
• Belediyelerde Ä°ller bankası kredi desteÄŸi ve Kamuda Devlet Malzeme Ofisi kanallarıyla yerli üretim teÅŸvik edilerek doÄŸrudan yerli ürün alınması saÄŸlanabilir.
• Tüm ihale ÅŸartnameleri Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından denetlenerek ÅŸartnamedeki yerlilik ve milli marka oranı artırılmalı, yerli üreticiyi ihale dışına iten engelleyici ve kasıtlı maddelerin ÅŸartnameden kaldırılması saÄŸlanmalıdır. Tüm ihalelerde Sanayi Ä°ÅŸbirliÄŸi Programı (SÄ°P) uygulanmalıdır.
• Yabancı firmaların Türkiye’de kurduÄŸu montaj atölyelerinde yerlilik oranı denetlenmelidir.
• Yerlisi varsa ve Türkiye’de imal edilebiliyorsa ilk öncelik yerli ürün alımına verilmeli, yerli üretim teÅŸvik edilmeli, milli sanayimiz için kararlı bir devlet politikası taviz vermeden uygulanmalıdır.

Ülkemizde gerek mevcut iÅŸletmelerimiz ve gerekse raylı sistem planlanan 8 ilimizde 2035 yılına kadar yaklaşık 7.000 adet kent içi metro, LRT, Tramvay, 2104 adet Yüksek Hızlı Tren, Hızlı Tren, DMU ve EMU lokomotif, banliyö treni ve 30.000’den fazla yük vagonu ihtiyacı bulunmaktadır. Alt yapısı ile birlikte 70 milyar Euro olarak hesaplanan tüm bu raylı sistem araç ve altyapı iÅŸlerini ARUS, üyeleri ile birlikte tüm engelleri aÅŸarak, tamamen yerli ve milli imkânlarla milli marka ürünler üreterek ithalata son vermeyi ve raylı sistemlerde 2020 yılı ihracatımızı 1 milyar Euro seviyesine çıkarmayı hedeflemiÅŸtir.

ARUS olarak gerek altyapı ve gerekse raylı sistem araç üretiminde yaptıklarımız yapacaklarımızın teminatıdır. Bundan sonra ülkemizde ithal ürün görmek istemiyor, kendi yerli ve milli markalarımızla ülkemizde ve dünyada söz sahibi olmak istiyoruz.